U Timočkoj krajini, čitanju i pisanju učilo se još pod turskom vlašću. Za to su bili pogodni manastiri, u to vreme u Bukovu, Suvodolu i Grlištu. Nakon objavljivanja Hatišerifa 1830, u Zaječaru je otvorena i prva škola i to u „deda Jovanovoj avliji“.
Iako Zaječar zvanično tada još nije bio u sastavu Kneževine Srbije, zaječarski obor knez Sima Nikolić je formirao osnovnu školu i među đacima je bio i njegov sin Stojan Simić koji u svojim memoarima govori kako je izgledala prva škola u Zaječaru i kako su izgledali ti prvi školski dani. Međutim, ta prva škola je vrlo brzo zatvorena nakon odlaska učitelja Save Jovanovića, manastirskog đaka, koji je učio 15 đaka, decu uglednijih Zaječaraca. Njega je vrlo brzo zamenio Paja Živković, koji je bio sa prostora Habzburške monarhije, 1831. godine. On je završio bogosloviju i znao je grčki i nemački jezik, ali i on je ostao kratko u Zaječaru i već naredne godine otišao je u Bugarsku.
Međutim, nešto kasnije sistematsko obrazovanje počinje zahvaljujući knezu Milošu koji donosi prva zakonodavna akta nakon formiranja Ministarstva pravde i prosvete počinje da se razvija prosveta i školstvo u Srbiji, samim tim i u Zaječaru, kaže profesorka istorije u zaječarskoj Gimnaziji Suzana Tomić:
„Tako je avgusta 1836. godine donet Ukaz kojim su formirane tri glavne škole u Zaječaru, Šapcu i Čačku i 22 osnovne ili kako su se tada zvale normalne škole, među kojima je bila i osnovna škola u Zaječaru. Kada se govori o samoj školi, ona se nalazila u porti današnje crkve i uslovi su bili jako loši za ono vreme, vremenom kako se razvijala Srbija, odnosno kneževina, a kasnije kraljevina, sam Zaječar se razvijao pa tako i prosvetne prilike. U početku uslovi rada su bili jako loši, kada govorimo o samom kadru, oskudevao je Zaječar sa nastavnim kadrom, uglavnom su učitelji dolazili sa prostora Habzburške monarhije, a kasnije kako se povećava i stepen obrazovanih ljudi u Zaječaru, tako se među učiteljima pojavljuju i učitelji sa ovih naših prostora.“
Uticaj crkvenih vlasti na školstvo je u to vreme bio veoma jak. Deca u osnovnoj školi su učila čitanje, pisanje, računanje, gramatiku, srpsku istoriju ali i molitve, katihizis i crkvenu istoriju. Dešavalo se i da episkop smeni učitelja zbog nedoličnog ponašanja, kakav je bio slučaj sa Todorom Vlajićem. Iako je bio obrazovan učitelj, Vlajić je često optuživan da tuče učenike i uveče odlazi u „Lazarevu kafanu“ gde se, po tadašnjim merilima, nepristojno ponašao. I pored preporuke Ministarstva prosvete da je u „otpravljanju zvaničnih dužnosti točan i uredan“, na intervenciju episkopa, dobio je premeštaj.
Kada je 1839, episkop Timočki Dositej Novaković, prešao iz Zaječara u Negotin i polugimnazija tj. Glavna škola je preseljena sa celokupnim inventarom. Kao razlog preseljenja navodi se osim preseljenja Eparhije timočke i smanjenje broja učenika. Glavna škola je radila u Negotinu sve do 1860, kada je odlukom kneza Miloša ponovo vraćena u Zaječar.
„Kada se govori o zgradama, pošto se mi danas nalazimo između dve najstarije zgrade u Zaječaru, iza mene je zgrada Gimnazije, današnja OŠ „Ljuba Nešić“. Temelji ove zgrade su postavljeni 1891. godine na dan oslobođenja Zaječara, na dan svetog Jeremije, u znak sećanja na 1833. godinu, i za godinu dana ova zgrada je podignuta. Tu je bila smeštena Gimnazija, do sredine XX veka, kada je izmeštena i nalazi se u krugu svih srednjih škola u Zaječaru. Ova druga zgrada je podignuta početkom XX veka, sa radom je otpočela školske 1904/1905. i tu je bila smeštena osnovna muška škola. Devojčice su imale svoju školu i ona je bila u prostorijama Esnafskog doma, to je zapravo prostor današnje Muzičke škole“, ističe Suzana Tomić.
Stojan Simić u svojim memoarima navodi da su prvi đaci zaječarski škola kako osnovne tako i Gimnazije, bili iz okolnih sela i malo iz Zaječara. Uglavnom su to bila deca državnih činovnika, trgovaca, zanatlija i mehandžija, što se tiče dece iz okoline to su uglavnom bila deca imućnijih seljaka, jer za školovanje kao i danas bilo je potrebno uložiti novca da bi ta deca boravila u tadašnjoj varoši Zaječaru. U početku, to je mali broj, kako se razvija država i imetak stanovnika, onda se i broj učenika povećava.
Viša gimnazija u Zaječaru otvorena je 1885. godine, kada je formiran peti razred, a osnivanjem osmog razreda 1888. polagana je prvi put velika matura tj. tečajni ispit. Nekadašnji gimnazijalci koji su postali intelektualci, kao prijatelji škole ili članovi školskog odbora aktivno su učestvovali u njenom radu (Stojan Simić, sudija Crnorečkog suda, dr Stevan Mačaj, okružni lekar, dr Laza Ilić, lekar i dopisni član Srpskog lekarskog društva, Sima Lozanić, profesor Velike škole, Franjo Vavriček, apotekar).
Balkanski ratovi kao i Prvi svetski rat umnogome su omeli rad škola. Zgrada Gimnazije je pretvorena u bolnicu (1912.) U vreme Drugog Balkanskog rata (1916.) škola je pod okupacijom radila sa učiteljima i nastavnicima dovedenim iz Bugarske. Prilikom njihovog povlačenja zgrada je devastirana. Posledice rata su se nakon oslobođenja dugo osećale. Te posleratne 1918/1919. školska godina je trajala samo pet meseci. Osnovnih sredstava za rad nije bilo, a srpski jezik i računanje su bili jedini predmeti na kojima se insistiralo.
Kasnije, kako se razvija država, imamo formiranje Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije Jugoslavije, menjaju se prosvetne prilike, menjaju se nazivi država, posle II svetskog rata usledio je novi sistem obrazovanja i onaj stari sistem nekako nestaje sredinom prošlog veka. Negde pedesetih godina donet je novi Zakon o obrazovanju, koji je doneo osmogodišnje školovanje i formiranje današnjih osnovnih škola koje imamo na teritoriji našeg grada.
Tekst je objavljen u okviru projekta “Škole moraju da postoje”. Fotografije: Arhiva Narodnog muzeja “Zaječar”
Ovaj medijski sadržaj je sufinansiran od strane Grada Zaječara. Stavovi izraženi u podržanom medijskom projektu nužno ne izražavaju stavove organa koji je dodelio sredstva.
