Zaječar ima jedinstveni fortifikacioni sistem odbrane koji čini osam utvrđenja izgrađenih u 19. veku. Takozvani zaječarski Bastioni više nisu u funkciji i bili su zapušteni i urasli u travu i šiblje dok ih zaječarski planinari nisu otkrili javnosti i predložili da budu istorijsko-turistička atrakcija. U tom cilju organizovali su Timočki maraton za spas zaječarskih bastiona, a od ove godine funkcioniše i Bastionska transferzala koja podrazumeva uređenu planinarsku, pešačku stazu koja povezuje određene vrhove ili tačke od posebnog kulturno-istorijskog značaja.
Zbog čestih pokušaja osvajača da ih zauzmu, gradovi u Srbiji su funkcionisali kao tvrđave ili utvrđeni gradovi. Zaječar je jedan od gradova koji je bio branjen sa osam bastiona koji su bili izgrađeni na obodima kotline u kojoj se grad nalazi.
Istorijat zaječarskih bastiona potiče još iz Prvog srpskog ustanka, kada je Karađorđe naredio Hajduk Veljku i ostalim timočkim vojvodama da duž granice izgrade šančeve radi odbrane od mogućeg turskog napada sa prostora koji su držali na drugoj strani obale Timoka. To su bila zemljana utvrđenja, sa grudobranima ojačanim drvenim gredama – palisadima. Nakon oslobođenja 1833. godine, šančevi su obnovljeni i izvesno vreme su održavani za slučaj da Turci sa granice ponovo ne krenu da povrate oblasti Timoka i Crne reke. Trideset godina kasnije, ponovo se javila potreba za postojanjem sličnih fortifikacijsko odbrambenih sistema, zbog mogućeg turskog nasrtaja na Srbiju sa bugarske teritorije, koju su Turci još uvek držali u svojim rukama.
Iz Francuske je angažovan inženjerski kapetan Ipolit F. Monden, da pomogne u izradi vojnih planova za utvrđivanje položaja, kao za razmeštaj i koncentraciju vojske na pravcima mogućeg turskog udara. Monden je početkom maja 1861. godine postavljen za načelnika Glavne vojne uprave i još tada preuzeo poslove javnih radova. Izgradnja celokupnog zaječarskog bastionskog sistema trajala je nekoliko decenija. Od prvih zemljanih opkopa, vremenom su nastale prave male kamene tvrđave ukopane u zemlji.
Svaka od tvrđava ima svoje ime i gotovo sve su posvećene našim narodnim junacima i kralju Aleksandru I Obrenoviću.
Utvrđenje na istočnoj Kraljevici
Deo je južne odbrane Zaječara i uz utvrđenje na Vlaškom brdu, spada u najmanja utvrđenja u zaječarskoj okolini. Posvećeno je Tanasku Rajiću, junaku bitke kod Ljubića iz 1813. godine, iz vremena Drugog srpskog ustanka. Sa utvrđenjem na Parajankuli i utvrđenjem Aleksandar na zapadnoj Kraljevici, imalo je komunikaciju zastavama i drugim signalima.
Utvrđenje na Kravarniku
Prema raspoloživim podacima, utvrđenje na Kravarniku je jedno od najmlađih u sistemu zaječarskih bastiona. U izgradnji ovog utvrđenja, prema predanju i dostupnoj literaturi, zapaženu ulogu imali su zvezdanski zidari i klesari, pošto je utvrđenje zidano sivo-plavičastim andenzitom iz Đule – sa oboda Zvezdana i zelenkastim dacitom iz „rimskih“ majdana na Maguri. Utvrđenje na Kravarniku imalo je vizuelnu komunikaciju sa utvrđenjem na Koilovoj čuki kod Nikoličevske banje.
Utvrđenje na Plandištu
Utvrđenje na Plandištu se nalazi u selu Veliki Izvor i činilo je istočno krilo odbrane Zaječara zajedno sa utvrđenjem na Zabeli/Šontolovu. Posvećeno je hajduk Veljku Petroviću, junaku iz Prvog srpskog ustanka.
Utvrđenje na Zabeli/ Šontolovu
Utvrđenje je posvećeno junaku iz Prvog srpskog ustanka Stevanu Sinđeliću. Podignuto je na mestu gde su se vodile borbe u Prvom srpskom ustanku i srpsko-turskom ratu 1876. godine.
Utvrđenje „Mijajlo Ilić“/„Kraljica Natalija“ na Koilovoj čuki
Utvrđenje koje se po svom prostranstvu, unutrašnjoj uređenosti, izdvaja u sistemu odbrambenim vojnih objekata u istočnoj Srbiji XIX veka, nalazi se u ataru sela Nikoličevo, nad samom banjom. Imalo je ulogu štabnog bastiona. Posvećen je Mijajlu Iliću, srpskom junaku sa Javora iz srpsko-turskog rata 1876. godine, ali je u narodu poznat i pod nazivom tvrđava „Kraljica Natalija“, koju je pokrovitelj izgradnje svih zaječarskih utvrđenja, Aleksandar I Obrenović, navodno posvetio svojoj majci Kraljici Nataliji Obrenović.
Utvrđenje na Parajankuli
Utvrđenje na Parajankuli nalazi se na nadmorskoj visini od 312 metara. Imalo je svrhu da u sadejstvu sa utvrđenjima na istočnoj i zapadnoj Kraljevici štiti južni i zapadni prilaz Zaječaru. Izgradnja utvđenja privedena je kraju 1893. godine, kada ga je posetio kralj Aleksandar I Obrenović, prilikom svoje posete Grljanu.
Utvrđenje na Vlaškom brdu
Utvrđenje na Vlaškom brdu, služilo je kao izvidnica, ostalim utvrđenjima u zaleđu, u severnom sistemu odbrane Zaječara. Nastalo je na mestu, na kojem je u Prvom srpskom ustanku i kasnije u srpsko-turskom ratu, bio Vlaški šanac. Utvrđenje je artiljerijskog tipa.
Utvrđenje na zapadnoj Kraljevici
Izgradnja utvrđenja posvećenog Kralju Aleksandru I Obrenoviću privedena je kraju 1893. godine. Kombinovanog je artiljerijsko-pešadijskog tipa i koristilo je vodu sa vojne česme, koja se nalazila u neposrednoj blizini utvrđenja. Uz utvrđenja na Koilovoj čuki i Šontolovu, spada među najmonumentalnije vojne građevine XIX veka.
Donedavno ove tvrđave bile su zarasle u šiblje, da se gotovo nisu mogle ni videti, ali zahvaljujući zaječarskim planinarima, sada je došla na svetlost dana njihova zadivljujuća kamena arhitektura.
Već četiri godine članovi OPSD “Dragan Radosavljević”, uz pomoć Fondacije “Trag”, organizuju akcije na rasčišćavanju ovog kulturno istorijskog blaga. Od tog trenutka oni su počeli i sa širenjem svesti o postojanju zaječarskih bastiona koji predstavljaju jedinstven fortifikacioni sistem utvrđenja oko Zaječara. Tako je došla ideja i za “Timočki maraton za spas zaječarskih bastiona”, koji se održava već tri godine.
Milana Stanković iz OPSD “Dragan Radosavljević” kaže da su ove godine, takođe uz pomoć Fondacije “Trag”, realizovali projekat Bastionska transferzala. Transferzale su izuzetno popularne u okruženju – Bugarskoj, Hrvatskoj, Sloveniji… Sam pojam transferzala podrazumeva uređenu planinarsku, pešačku stazu koja povezuje određene vrhove ili tačke od posebnog kulturno-istorijskog značaja.
“Naša transferzala ima 11 kontrolnih tačaka što znači da osim 8 bastiona mi smo u tu transferzalu uvrstili i kasnoantički arheološki lokalitet “Feliks Romulijanu” zatim Hidrocentralu u Gamzigradskoj banji i lokalitet Vlaški Do, koji je ujedno i poslednja tačka na transferzali. Transferzala je zvanično otvorena 12. maja ove godine, na trećem Timočkom maratonu i do sada ima 30-ak ljudi koji su prešli celu transferzalu. Na maratonu je bilo ljudi koji su kupili Dnevnike ali koji nam se još uvek nisu javili da su celu transferzalu prešli. Transferzala funkcioniše na taj način što vi kontaktirate nas i kupite transferzalni Dnevnik. To je jedna vrsta vodiča koja vas vodi u celu priču i u njemu možete videti kako da dođete do svih kontrolnih tačaka. Staza Bastionske transferzale je kružna, dužine 68 kilometara, a pojedinačno do svake tačke možete doći i alternativnim pravcima. Na svakoj kontrolnoj tački, na svakom bastionu i na Romulijani i u Gamzigradskoj banji postoje pečati za overu transferzale. Da bi se taj Dnevnik overio, potrebno je samo da sa sobom imate ono jastuče sa mastilom za pečate. Znači prislonite jastuče na pečat a zatim prislonite Dnevnik i tako overite svoj obilazak. Nakon toga kada popunite ceo taj Dnevnik, javite se nama i za pređenu transferzalu dobijate određeno priznanje u obliku značke i jednog onako malog priznanja. Staza maratona se poklapa sa stazom transferzale i njegov cilj je da se promovišu bastioni. Ljudi iz cele Srbije su oduševljeni jer u našoj zemlji ne postoji maraton ovakve vrste.”
Neizvesna je sudbina bastiona jer oni kao vojni objekti koji više nisu u upotrebi, sada pripadaju državi, koja je prošle godine I probala da proda jedan od objekata na licitaciji, ali je kupac kasnije odustao. Na sreću, kažu članovi planinarskog društva, jer smatraju da bi bila šteta privatizovati bastione, jer kao kulturno-istorijski spomenici mogu biti prava turistička atrakcija od koje ceo grad može da ima koristi.
Ovaj medijski sadržaj je sufinansiran sredstvima Grada Zaječara. Mišljenja i stavovi izraženi u tekstu su odgovornost autora i njegovih saradnika i ne predstavljaju nužno zvaničan stav Grada Zaječara.
Grad Zaječar
